در دنیای امروز، آثار فکری از ارزش اقتصادی و معنوی بسیار بالایی برخوردارند. آثار هنری،اختراعات و برندها و نرم افزارهای مختلف، نه تنها از انواع مهم سرمایه های فرهنگی هستند بله سرمایه اقتصادی قابل توجهی به حساب می آیند. حفظ این آثار و مدیریت حقوق مرتبط با آنها یکی از مهمترین وظایف پدیدآورندگان و مالکان آثار فکری است.
در ابتدا لازم به ذکر است که حقوق مالکیت فکری به دو دسته اصلی تقسیم میشود: اول، حقوق مادی که شامل بهره برداری اقتصادی از اثر مانند تکثیر، انتشار، فروش و اجرای عمومی است و دوم، حقوق معنوی شامل حق انتساب اثر به پدید آورنده، جلوگیری از تحریف اثر و حفظ شان و هویت اثر.
نکته مهمی که توجه به آن از اهمیت بالایی برخوردار است اهمیت حقوق و دارایی های فکری هم برای پدید آورنده و هم برای وراث پس از مرگ پدید آورنده است. پیشتر در مقاله ای تحت عنوان حقوق مادی و معنوی مولف پس از مرگ به صورت کلی به این موضوع پرداختیم به طور کلی به این موضوع پرداختیم و در مقاله حاضر به مدیریت این حقوق و انتقال آنها، از جمله از طریق وصیت‌نامه، خواهیم پرداخت.
برای حفظ آثار فکری و تضمین انتقال قانونی و صحیح حقوق مادی پس از فوت، برنامه‌ریزی حقوقی ضروری است. کارشناسان موسسه حقوقی کریمی و همکاران با تخصص و تجربه گسترده در حوزه مالکیت فکری، میتوانند شما را در تنظیم دقیق وصیت‌نامه و بهره‌گیری از سایر ابزارهای قانونی راهنمایی نمایند تا آینده آثار و درآمدهای ناشی از آنها به‌صورت امن و مطابق با مقررات قانونی مدیریت گردد.
وصیت: مفهوم و کاربرد کلی
یکی از نهادهای مهم در حقوق مدنی وصیت می باشد که به موجب آن شخص میتواند در مورد بخشی از دارایی ها و حقوق خود پس از مرگ تعیین تکلیف نماید. طبق ماده 826 قانون مدنی «وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند».
به بیان ساده، وصیت به فرد این امکان را می‌دهد که حتی پس از وفات، در سرنوشت بخشی از دارایی‌ها و حقوق خود نقش داشته و در واقع ابزاری است برای اعمال اراده فرد در زمان پس از مرگ وی.
در مورد وصیت بر اموال مادی و سایر حقوق مادی به طور گسترده ای سخن گفته شده و آثار مختلفی در مورد جزئیات آنها به نگارش در امده است. اما یکی از مهمترین موضوعات که در نگاشته های حقوقی ایران تا حدود زیادی محجور مانده است، وصیت بر حقوق و دارایی های فکری است. در این حوزه، پدیدآورنده میتواند حقوق مادی آثار خود (مانند درآمد حاصل از نشر کتاب، فروش نرم‌افزار یا اجرای موسیقی) را به دیگری منتقل کند. در مقابل، حقوق معنوی ذاتاً شخصی و غیرقابل انتقال‌اند، اما وراث وظیفه دارند از آنها حراست کنند و مانع از هرگونه تحریف یا لطمه به حیثیت علمی و هنری پدیدآورنده شوند.
در حوزه مالکیت فکری اهمیت وصیت دو چندان است. نکته جالب توجه این است که این حقوق برخلاف دارایی های مادی، اغلب وابسته به آینده بوده و به نوعی منبع درآمد و همچنین اعتبار فرهنگی یا اجتماعی برای وراث به حساب می آیند. به همین منظور وصیت ابزاری موثر برای پیشگیری از اختلافات و تضمین استمرار بهره‌برداری صحیح از آثار می باشد.
انتقال حقوق فکری در کشورهای مختلف
در کشورهای مختلف، قوانین متفاوتی درباره انتقال حقوق فکری پس از مرگ وجود دارد. در این بخش به قوانین سه کشور آمریکا، فرانسه و آلمان می پردازیم.
آمریکا: در نظام حقوقی ایالات متحده، مالک اثر فکری میتواند حقوق مادی اثر را با استفاده از وصیت‌نامه (Will) یا تراست (Trust) به وراث یا ذینفعان خود منتقل نماید. بر اساس قانون کپی‌رایت ایالات متحده، حقوق کپی‌رایت به‌عنوان دارایی‌های شخصی نامشهود تلقی شده و میتوانند از طریق وصیت یا قوانین وراثت به وراث منتقل شوند. در این راستا، تراست‌ها به‌عنوان ابزارهای مؤثر در برنامه‌ریزی املاک، امکان مدیریت و انتقال حقوق مادی آثار فکری را فراهم می‌کنند. مدت حمایت از حقوق کپی‌رایت معمولاً تا ۷۰ سال پس از مرگ پدیدآورنده ادامه دارد.
فرانسه: در نظام حقوقی فرانسه، حقوق مادی آثار (مانند حق تکثیر و بهره‌برداری اقتصادی) به‌عنوان اموال قابل انتقال شناخته می‌شوند و پدیدآورنده میتواند از طریق وصیت‌نامه تعیین کند که این حقوق پس از مرگ به چه کسی برسند. در صورت نبود وصیت، این حقوق طبق قواعد ارث به وارثان منتقل می‌شوند. مدت حمایت از حقوق مادی معمولاً ۷۰ سال پس از فوت مؤلف است.
در مقابل، حقوق معنوی آثار جایگاهی ویژه دارند: این حقوق شامل حق انتساب اثر به نام پدیدآورنده و حق احترام به تمامیت اثر بوده و طبق قانون فرانسه، دائمی، غیرقابل انتقال و غیرقابل اسقاط هستند. وراث صرفاً موظف به پاسداری از این حقوقند و هرگونه تغییر یا تحریف اثر که به شأن و اعتبار مؤلف لطمه بزند، ممنوع است. به همین دلیل، حتی سال‌ها پس از مرگ مؤلف نیز امکان استناد به حقوق معنوی برای جلوگیری از سوءاستفاده یا تحریف آثار وجود دارد
آلمان: در نظام حقوقی آلمان، حقوق مادی آثار فکری به‌عنوان دارایی قابل انتقال شناخته می‌شوند و پدیدآورنده میتواند با تنظیم وصیت‌نامه رسمی این حقوق را پس از مرگ خود به وراث منتقل کند. با این حال، قوانین آلمان برای تنظیم وصیت‌نامه سختگیرانه است و معمولاً لازم است که وصیت‌نامه به‌صورت رسمی یا توسط دفتر اسناد رسمی تنظیم شود تا از نظر قانونی معتبر باشد.
در مقابل، حقوق معنوی آثار، شامل حق انتساب اثر و حق احترام به تمامیت اثر، غیرقابل انتقال و دائمی هستند و وراث صرفاً وظیفه پاسداری از آنها را دارند. به این ترتیب، همانند فرانسه، حتی پس از فوت پدیدآورنده، وراث باید از شأن و اعتبار اثر محافظت کنند و امکان تغییر یا سوءاستفاده از حقوق معنوی وجود ندارد.
این بررسی نشان می‌دهد که در همه کشورها، حقوق مادی قابل انتقال است، اما حقوق معنوی عموماً غیرقابل انتقال است و وراث مسئول حفظ آن هستند.
نظام حقوقی ایران
لازم به ذکر است که در قانون ایران به طور خاص به موضوع وصیت در حقوق مالکیت فکری پرداخته نشده و تنها در ماده 12 قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان به صورت گذرا به این موضوع اشاره شده است.
ماده ۱۲. مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل میشود از تاریخ مرگ پدیدآورنده سی‌سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشده باشد برای همان مدت به منظور استفاده عمومی در اختیار وزارت‌فرهنگ و هنر قرار خواهد گرفت.
این ماده به حقوق مادی اثر اشاره دارد. در مورد حقوق معنوی اثر نیز ماده 4 همین قانون به صراحت اعلام میدارد که حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل انتقال است.
این ساختار نشان می‌دهد که در ایران هم مانند کشورهای دیگر، پدیدآورندگان حق بر وصیت حقوق مادی مربوط به آثار فکری را دارند و این حقوق به وراث منتقل می گردد اما حقوق معنوی غیر قابل انتقال می باشد.
نکات کاربردی برای پدیدآورندگان
پدیدآورندگان با انجام اقداماتی میتوانند زمینه حمایت های قانون از آثار فکری خود را فراهم آورده و در صورت تمایل اقدام به تعیین تکلیف حقوق مادی مربوط به آثار نمایند. از جمله اقدامات عبارتند از:
ثبت آثار
ثبت آثار در سازمان‌های مربوطه، مدارک لازم برای اثبات مالکیت و انتقال حقوق را فراهم می‌آورد.
تنظیم وصیت‌نامه
در صورتی که پدید آورنده تمایل به تعیین تکلیف حقوق مادی خود پیش از مرگ را دارند، توصیه میشود در وصیت‌نامه مشخص شود که حقوق مادی آثار به چه کسیانی منتقل شده و شرایط بهره برداری از آن به چه صورتی می باشد.
مالکیت فکری بخش مهمی از دارایی‌های هر فرد است و مدیریت آن پس از فوت اهمیت ویژه‌ای دارد. انتقال حقوق مادی از طریق وصیت، در ایران و کشورهای دیگر امکان‌پذیر است و میتواند از تضییع منافع اقتصادی و معنوی پدیدآورنده جلوگیری کند. حقوق معنوی، اگرچه غیرقابل انتقال است، اما رعایت آن توسط وراث و نهادهای قانونی تضمین‌کننده حفظ شأن و اعتبار اثر است. آگاهی از این حقوق و تنظیم دقیق وصیت‌نامه، راهکاری عملی برای حفاظت از آثار فکری و ارزش‌های آنها است.
حفظ و مدیریت حقوق فکری، ضامن استمرار ارزش اقتصادی و فرهنگی آثار شماست. برای ثبت آثار، تنظیم وصیت‌نامه و انتقال قانونی حقوق مادی به وراث، می‌توانید بر تجربه و تخصص تیم موسسه حقوقی کریمی و همکاران تکیه نمایید. جهت بهره‌مندی از مشاوره حقوقی جامع و عملی به منظور حفاظت و مدیریت مؤثر دارایی‌های فکری خود، با ما تماس حاصل فرمایید.