یکی از چالش برانگیزترین موضوعات حوزه حقوق مالکیت فکری در جهان و به خصوص در ایران حقوق مربوط به پدیدآورنده آثار ادبی، هنری و علمی می باشد. اینکه پدیدآورنده این آثار از کدام حقوق انحصاری از جمله حق تکثیر، تولید، عرضه، اجرا و بهره برداری اثر خود برخوردارند از مسائلیست که همواره بین حقوق دانان و پدیدآورندگان، بعنوان موضوعی مهم برای بحث و بررسی واقع شده و از زوایای مختلف به آن پرداخته شده است. اما یکی از چالش هایی که پدیدآورندگان با آن روبرو هستند، سرنوشت این حقوق پس از مرگشان است؛ اینکه حق مالکیت فکری مولف پس از وفات تابع چه قوانینی بوده و تکلیف وراث در برخورداری از این حق چگونه خواهد بود، از جمله سوالاتیست که پاسخ به آن با چالش های زیادی روبروست. در مقاله حاضر سعی بر این است که به طور خلاصه به تمهیدات قانونی و ساز و کار های حقوقی که میتوان با استفاده از آن ها تا حد زیادی این چالش ها را برطرف کرد بپردازیم. لازم به ذکر است که برای دفاع تمام و کمال از حقوق پدیدآورندگان دانش و آگاهی حقوقی به صورت علمی و عملی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. موسسه حقوقی کریمی و همکاران با بهره‌مندی از تیمی متخصص در امور مربوط به مالکیت فکری، امور تجاری، قراردادنویسی و سرمایه‌گذاری در زمینه پروژه‌های مختلف هنری آماده ارائه خدمات حقوقی می‌باشد.
آثار برخوردار از حفاظت حقوق مادی و معنوی از دید قانونگذار
در ابتدا لازم به ذکر این نکته مهم می باشد که در نظام حقوقی ایران مجموعه قوانینی وجود دارد که به تشریح قواعد حاکم بر حقوق مولفان و مؤلفان می‌پردازد؛ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، قانون ترجمه و تکثیر کتب، نشریات و آثار صوتی مصوب 1352، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب 1379 و آیین نامه اجرایی آن مصوب 1383، قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری و مواد 62، 63 و 74 قانون تجارت الکترونیک. اما قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان کماکان مهم ترین و منسجم ترین قانون در این زمینه می باشد.
ماده 2 قانون مذکور به صورت موردی و دقیق آثار برخوردار از حمایت را دسته بندی نموده که به طور خلاصه به شرح ذیل می باشد:
- کتاب، رساله، جزوه و هرگونه نوشته علمی و ادبی
- شعر و ترانه، سرود و تصنیف ضبط یا نشر شده
- آثار سمعی و بصری نوشته شده برای اجرا در صحنه نمایش یا پرده سینما
- اثر موسیقی نوشته و ضبط یا نشر شده
- نقاشی، تصویر، طرح و نقشه جغرافیایی ابتکاری
- هرگونه پیکره
- اثر معماری
- اثر عکاسی پدید آمده با روش ابتکاری و ابداع
- اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم
- اثر ابتکاری بر پایه فولکلور
- اثر فنی دارای جنبه ابداع و ابتکار
- هرگونه اثر مبتکرانه ترکیبی از اثرهای نامبرده
حقوق پدید آورنده
هر پدید آورنده ی تحت حمایت قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان از حقوق مادی و معنوی برخوردار می باشد که قبل از ورود به بحث اصلی به طور خلاصه به هر دو حقوق می پردازیم:
حقوق مادی
طبق ماده 3 قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان، حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است.
به هرکدام از موارد مذکور میتوان به صورت تفصیلی پرداخت که البته در این مقال نمی گنجد؛ اما نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که این حقوق دو ویژگی اساسی دارند که عباتند از قابل نقل و انتقال بودن و غیر دائمی بودن.
پدید آورنده اثر قادر به انتقال تمام با قسمتی از حقوق مادی خود به شخص دیگر به صورت معوض یا مجانی می باشد. البته این حقوق مادی پس از فوت پدید آورنده دارای محدودیت زمانی می باشد که در ادامه به آن می پردازیم.
نکته ی مهم طریقه نقل و انتقال این حقوق مادی است که به طرق مختلف قراردادی صورت می گیرد. البته تطابق این قرارداد ها با شرایط و ضوابط قانونی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و بهره گیری از دانش و توانمندی علمی و عملی متخصصان این حوزه میتواند حافظ حقوق و منافع طرف های قرارداد باشد.
حقوق معنوی
بر خلاف دسته قبل که مصادیق بارز و ملموسی دارند، این دسته از حقوق متعلق به پدید آورنده این چنین نیستند و میتوان گفت که حفظ آن هم به مراتب سخت تر از حقوق مادی می باشد. از جمله این حقوق عبارتند از:
حق احترام به تمامیت اثر
بدون رضایت صاحب اثر امکان تغییر آن وجود نداشته و نمیتوان اقدامی کرد که شهرت پدید آورنده مخدوش گردد. البته پدیدآورندگان آزادند که اراده خود امکان تغییر در آثار خود را به دیگران بدهند. از جمله موارد بحث برانگیز در رعایت یا عدم رعایت این حق در آثار نمایشی اتفاق می افتد که البته شرح آن در این مقال نمی گنجد.
حق بر انتشار اثر
پدیدآورنده در انتشار یا عدم انتشار اثر خود آزادی عمل کامل داشته و تمامی شرایط مربوط به انتشار در اختیار شخص وی می باشد.
حق انتساب اثر به پدید آورنده
این حق یکی از جالب ترین حقوق معنوی متعلق به پدیدآورنده می باشد و بر طبق آن پدیدآورندگان نمیتوانند اثر خود را به نام دیگری منتشر نمایند و در این مورد رضایت خود آنها نیز اثری ندارد. البته این بدان معنا نیست که آنها حق انتشار اثر با نام مستعار یا به صورت بی نام را دارا نمی باشند.
حقوق پدید آورندگان پس از فوت
مهمترین مولفه قانونی در این مورد ماده 12 قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 بود که به موجب آن “مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل می‌شود از تاریخ مرگ پدیدآورنده سی‌سال” عنوان شده بود.
مدت زمان تعلق حقوق مادی به وراث از ابتدای تصویب این قانون مورد مناقشه بود. بسیاری از حقوق دانان و همچنین هنرمندان سی سال را مدت زمان کوتاهی دانسته و نیز به سایر سیستم های حقوقی استناد می کردند. نظر به همین موضوع، اصلاحی ماده 12 این قانون در مرداد ماه 1389 به تصویب رسید و متن ماده به شرح ذیل می باشد:
مدت استفاده از حقوق مادی پدیدآورنده موضوع این قانون که به موجب وصایت یا وراثت منتقل می شود از تاریخ مرگ پدیدآورنده پنجاه سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به کسی منتقل نشده باشد برای همان مدت به منظور استفاده عمومی در اختیار حاکم اسلامی (ولی فقیه) قرار می گیرد. تبصره ـ مدت حمایت اثر مشترک موضوع ماده (۶) این قانون پنجاه سال بعد از فوت آخرین پدیدآورنده خواهد بود.
یکی از مهمترین سوالات در این مورد این است که تکلیف حقوق معنوی پس از مرگ چیست و آیا میتوان این حق را انتقال داد؟ ساده ترین پاسخ به این سوال در ماده 4 قانون حمایت از مصنفان، مولفان و هنرمندان آمده است که بیان می دارد: “حقوق معنوی پدیدآورنده محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل انتقال است”. اما آیا این پاسخ ساده حافظ حقوق معنوی پدیدآورنده پس از مرگ وی می باشد؟ در صورتی که پس از فوت پدیدآورنده اقداماتی صورت گیرد که موجب لطمه به شخصیت و حیثیت علمی، هنری و ادبی مؤلف باشد، آیا به دلیل غیرقابل انتقال بودن چنین حقی بازماندگان وی اجازه ورود به موضوع و دفاع از این حق را ندارند؟
در پاسخ میتوان گفت که به نظر میرسد ماده 4 قانون مذکور در مورد انتقال حقوق معنوی از طریق وصیت چنین موضعی را اتخاذ کرده است اما آنچه که منطقی به نظر می رسد این است که “اعمال حقوق معنوی بعد از فوت پدید آورنده، با کسانی است که وارث حقوق مادیاند. بعد از پایان مدت حمایت مادی، وزارت ارشاد قائم مقام پدیدآورنده، در خصوص حقوق معنوی او خواهد بود” (صفایی، 1375، ص127).
انتقال حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده آثار و شرایط و ملزمات آن امر مهمی است که به طرق مختلف قانونی و قراردادی منتقل می گردد. یکی از چالش برانگیزترین نوع انتقال ها، به طریق قراردادی است که با توجه به عدم آگاهی پدیدآورندگان از ضوابط و بایدها و نبایدهای قانونی میتواند مشکلاتی را در این زمینه برای ایشان به وجود آورده و در برخورداری از حقوق خود با موانعی روبرو گردند. از این رو مشورت با متخصصان این حوزه یکی از مطمئن ترین راه های محافظت از منافع در این زمینه می باشد. موسسه حقوقی کریمی و همکاران با داشتن تیمی متخصص از وکلا آماده ارائه خدمات به شما در این زمینه می باشد.