در دنیای امروز که رقابت جهانی بر مبنای دسترسی به دانش پیشرفته و فناوریهای نوین شکل گرفته است؛ موفقیت جوامع در تولید و بهکارگیری دانش با قدرت بیشتر آن جامعه در تعیین سرنوشت اقتصادی و سیاسی خود همراه است. در این راستا، قراردادهایی که امکان دسترسی سریع به دانش فنی، فناوریهای پیشرفته و تجربیات تخصصی را فراهم میآورد، نقشی کلیدی ایفا میکنند. یکی از این قراردادها «قرارداد آفست» یا «قرارداد جبرانی» است که در زمره قراردادهای انتقال فناوری قرار میگیرد.
با توجه به اینکه تنظیم این دسته از قراردادها مستلزم دقت، دانش حقوقی و تجربه عملی قابلتوجهی است، بهرهگیری از مشاوره متخصصان حقوقی در این مسیر میتواند نقش مؤثری در کاهش ریسکها و تضمین منافع طرفین ایفا کند. موسسه حقوقی کریمی و همکاران با تکیه بر تیمی مجرب، آماده ارائه خدمات مشاوره و تنظیم انواع قراردادها در حوزههای مختلف حقوقی است.
«آفست» در لغت بهمعنای جبران و تعادل است. در اصطلاح، معاملات آفست از انواع روشهاي تجارت متقابل است که اغلب در حوزه تجارت تسلیحات و تجهیزات استراتژیک مورد استفاده قرار میگیرد. این معاملات علاوهبر انتقال فناوري، صنعتيسازي و توسعه زيربنايي كشورها، با هدف تعادل قراردادی و موازنه تجاری نیز منعقد میشوند.
پیشینه تاریخی
پیشینه این قراردادها به جنگ جهانی دوم و رکود طولانیمدت پس از آن برمیگردد که کسری تراز تجاری، کمبود وجوه نقد و اعتبارات و البته رقابت شدید بینالمللی را بههمراه داشت. در ادامه، تمایل کشورهای کمترتوسعهیافته به دراختیارداشتن تجهیزات دارای تکنولوژی بالا و دستگاهها و ادوات نظامی، و البته توانایی تجهیز، تعمیر و نگهداری از این فناوریها موجب توسل به روشهای جدید قراردادی و شکلگیری قراردادهای آفست شد. بهطور کلی، در زمان خرید یک سیستم پیچیده و گرانقیمت از خارج از کشور، ملاحظاتی توسط دولت خریدار درنظر گرفته میشود که شامل مساله انتقال ارز خارجی، استفاده مطلوب از ظرفیت آزاد صنعت و وابستگی فنی درازمدت به کشور عرضهکننده میشود. در نتیجه، در راستای جبران این آثار منفی، کشور خریدار در ازای ارزش منتقلشده خواستار برنامههایی از جمله برنامه تولید مشترک میشود که به موجب آن دانش فنی با مشارکت صادرکنندهی فناوری منتقل شده و وابستگیهای لجستیکی به حداقل میرسد.
انواع قراردادهای آفست
قراردادهای آفست، که به عنوان ابزاری برای تقویت منافع اقتصادی و صنعتی کشور خریدار در معاملات بینالمللی شناخته میشوند، به طور کلی به دو نوع اصلی تقسیم میگردند: آفست مستقیم و آفست غیرمستقیم. آفست مستقیم شامل آن دسته از تعهدات جبرانی است که صادرکننده در قبال فروش کالا یا خدمات، ملزم به اجرای آنها در ارتباط مستقیم با همان کالا یا خدمات فروختهشده میباشد. برای مثال، اگر یک کشور اقدام به خرید تجهیزات نظامی پیشرفته از کشوری دیگر نماید، ممکن است در قالب آفست مستقیم، بخشی از قطعات این تجهیزات در داخل کشور خریدار تولید شود یا بخشی از عملیات نگهداری و تعمیرات در خاک همان کشور صورت پذیرد. این نوع آفست نیازمند وجود زیرساختهای پیشرفته صنعتی، فناورانه و نیروی انسانی ماهر در کشور خریدار است تا مشارکت مؤثر در فرآیند تولید یا خدمات پس از فروش ممکن شود.
در مقابل، آفست غیرمستقیم به تعهداتی اطلاق میشود که ارتباط مستقیمی با کالای خریداریشده ندارند، اما همچنان در راستای جبران بخشی از هزینههای واردات یا توسعه صنایع داخلی کشور خریدار صورت میگیرند. این تعهدات میتوانند شامل سرمایهگذاری در صنایع دیگر، ایجاد فرصتهای شغلی، ارائه آموزشهای تخصصی، یا انتقال فناوری در حوزهای کاملاً متفاوت از موضوع اصلی قرارداد باشند.
از جمله نمونههای رایج اقدامات جبرانی در قراردادهای آفست میتوان به تجارت متقابل (countertrade)، تولید مشترک (co-production)، انتقال فناوریهای فرعی یا فرآیندهای تولید (subcontracting)، صدور مجوز بهرهبرداری (licensing)، ارائه خدمات بازاریابی و تبلیغات برای محصولات کشور خریدار در بازارهای بینالمللی، و حتی اعطای تسهیلات اعتباری و کمکهای مالی اشاره کرد. این اقدامات نه تنها به متوازنسازی روابط اقتصادی بین کشورها کمک میکنند، بلکه میتوانند بستر مناسبی برای توسعه فناوری، رشد صنعتی و ارتقای توان تولید داخلی در کشورهای در حال توسعه فراهم سازند.
تعهدات طرفین
در قراردادهای آفست، یکی از اصول بنیادین، تعهد عرضهکننده (یا فروشنده خارجی) به انجام اقدامات مشخصی در راستای منافع کشور خریدار است. این تعهد معمولاً به میزان ارزش توافقشدهای از قرارداد اصلی محدود میشود و هدف آن جبران بخشی از هزینههای واردات و یا کمک به توسعه زیرساختهای صنعتی و فناورانه کشور خریدار است. در این چارچوب، فروشنده خارجی موظف میشود که در قالب مجموعهای از پروژهها یا خدمات، با کشور خریدار یا شرکتها و نهادهای وابسته به آن همکاری کند. این پروژهها میتوانند بسیار متنوع باشند و بسته به نوع کالا یا خدمت خریداریشده، ظرفیتهای صنعتی کشور خریدار، و سطح توافقات میان طرفین، به اشکال مختلفی اجرا شوند.
برای نمونه، اگر دولتی قصد خرید تجهیزات پزشکی پیشرفته از یک شرکت بینالمللی را داشته باشد، میتواند با شرط گنجاندن یک برنامه آفست در قرارداد اصلی، شرکت فروشنده را ملزم کند که بخشی از منافع حاصل از این معامله را در قالب طرحهای جبرانی به کشور خریدار بازگرداند. این طرحها ممکن است شامل راهاندازی خطوط تولید مشترک برای ساخت قطعات یدکی تجهیزات پزشکی در داخل کشور، ایجاد یا انتقال دانش فنی و فناوری از طریق احداث کارخانههای مونتاژ یا تولید، یا حتی اجرای برنامههای آموزشی تخصصی برای کارکنان و مهندسان داخلی باشد.
این اقدامات که تحت عنوان «تعهدات جبرانی» (compensatory obligations) شناخته میشوند، میتوانند نقش بسزایی در ارتقاء دانش فنی، تقویت توان تولیدی، و حتی توسعه اشتغال در کشور خریدار ایفا کنند. از اینرو، قراردادهای آفست نه تنها به عنوان ابزاری برای تسهیل واردات کالاهای حساس و استراتژیک عمل میکنند، بلکه بستر مناسبی برای انتقال فناوری، توسعه ظرفیتهای صنعتی و ارتقاء بهرهوری ملی نیز به شمار میروند. چنین مکانیزمی باعث میشود که کشورهای واردکننده، بهویژه کشورهای در حال توسعه، از صرف واردات صرف فاصله گرفته و به سوی مشارکت فعال در زنجیره تأمین و تولید جهانی حرکت کنند.
علیرغم اینکه غالب قراردادهای آفست بین دولتها و شرکتهای خارجی منعقد میشود، امکان انعقاد این قراردادها بین دولتها با یکدیگر و حتی شرکتهای مختلف با یکدیگر وجود دارد. انعقاد و ورود به این قراردادها، به توجه به ماهیت پیچیده و تعهدات سنگینی که برای طرفین بهدنبال دارند، نیازمند درنظرگرفتن اصول و نکاتی است که دانش علمی و مهارت و تجربه زیادی میطلبد. موسسه حقوقی کریمی و همکاران با داشتن تیمی متخصص در زمینه تنظیم قراردادهای تجاری بینالمللی، آماده ارائه خدمات حقوقی تخصصی در این زمینه به شماست.