حقوق مرتبط در مالکیت فکری، مجموعه حقوق و قواعدی است که علاوه بر خالق اثر، به افرادی که در بهره‌برداری از اثر نقش دارند (مثل تولیدکنندگان، ناشران یا اجراکنندگان) حقوق و تکالیفی می‌دهد. مالکیت فکری مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که برای حمایت از دستاوردهای فکری و آفرینش‌های ذهنی بشر پیش‌بینی شده است. حقوق مؤلف یا حقوق ادبی و هنری و حقوق مالکیت صنعتی از جمله مهمترین حقوق مربوط به مالکیت فکری می باشد. علاوه بر این حقوق، نظام حقوقی بین‌المللی و داخلی، دسته‌ای دیگر از حقوق را تحت عنوان حقوق مرتبط (Neighboring Rights / Related Rights) شناسایی کرده است.
این حقوق بیشتر به اشخاصی تعلق می‌گیرد که گرچه خالق مستقیم اثر فکری نیستند، اما با فعالیت‌های خود در اجرا، ضبط، تکثیر یا پخش عمومی اثر نقش تعیین‌کننده‌ای در دسترسی عموم به اثر دارند.
مالکیت فکری سرمایه ارزشمند هر خلاقیت و نوآوری است و حفاظت از آن میتواند آینده شغلی و تجاری شما را تضمین کند. برای جلوگیری از سوءاستفاده، نقض حقوق یا اختلافات پیچیده، بهره‌گیری از تخصص حقوقی حرفه‌ای ضروری است. تیم موسسه حقوقی کریمی و همکاران آماده است تا با مشاوره و خدمات جامع حقوقی، از آثار فکری شما محافظت کرده و امنیت قانونی لازم را فراهم آورد.
مفهوم و مصادیق حقوق مرتبط
اگر بخواهیم حقوق مرتبط را در قالبی ساده بیان نماییم باید گفت که حقوق مرتبط ناظر بر حمایت از حقوق گروه‌هایی است که اثر را به مخاطب منتقل می‌کنند. از جمله دارندگان این حقوق عبارتند از:
اجراکنندگان (Performers)
افرادی چون بازیگران، خوانندگان، نوازندگان و سایر مجریان آثار؛ برای مثال یک بازیگر سینما میتواند جلوی ضبط و پخش غیرمجاز اجرای خود را بگیرد. در مقاله ای تحت عنوان حقوق اجراکنندگان در نظام مالکیت فکری به تفصیل به این موضوع پرداخته ایم.
تولیدکنندگان آثار صوتی و تصویری (Producers of Phonograms)
اشخاصی که هزینه و ابتکار ضبط آثار صوتی یا تصویری را بر عهده دارند. برای مثال یک استودیو ضبط موسیقی که آلبوم خواننده ای را منتشر کرده، میتواند از حق فروش، تکثیر و انتشار اثر برخوردار شود. اگر شخصی بدون اجازه آلبوم را کپی و منتشر کند، تولیدکننده میتواند حق خود را مطالبه نماید.
سازمان‌های پخش رادیویی و تلویزیونی (Broadcasting Organizations)
نهادهایی که آثار را به وسیله امواج یا سایر فناوری‌ها به مخاطبان منتقل می‌کنند. بارزترین مثال در این زمینه شبکه های تلویزیونی پخش کننده سریال ها هستند. به بیان واضح تر یک شبکه تلویزیونی که سریال را پخش می‌کند، حق دارد مانع از تکرار یا بازپخش غیرمجاز توسط سایت‌های اینترنتی شده و حق دریافت حق پخش از سایر پلتفرم‌ها را داشته باشد.
مدیران و برگزارکنندگان اجراها (Event Organizers / Live Performance Promoters)
کسانی که برنامه‌ریزی و مدیریت کنسرت‌ها، نمایش‌ها و اجراهای زنده را بر عهده دارند و امکان دسترسی مخاطب به اثر را فراهم می‌کنند. برای مثال برگزارکننده کنسرت یک خواننده مشهور میتواند از ضبط و پخش غیرمجاز اجرای زنده جلوگیری نموده و درآمد ناشی از فروش بلیت یا پخش دیجیتال را دریافت کند.
سازمان‌های توزیع دیجیتال (Digital Distribution Platforms)
پلتفرم‌هایی که آثار موسیقی، فیلم یا کتاب را به‌صورت آنلاین منتشر می‌کنند، مثل سرویس‌های استریم موسیقی و فیلم. از جمله شناخته‌شده ترین سرویس استریم فیلم و سریال در ایران فیلیمو است، و در حوزه محتوای دیجیتال، فیدیبو به عنوان یکی از بازیگران اصلی این حوزه فعالیت می‌کند. سرویس استریم موسیقی یا فیلم حق دارد از بارگذاری غیرمجاز آثار روی سایر وبسایت‌ها جلوگیری به عمل آورده و حق اشتراک و درآمد حاصل از پخش قانونی را حفظ کند.
مهمترین نکته ای که در مورد حقوق مرتبط باید به آن توجه داشت این است که حقوق مرتبط، از “تلاش‌های اجرایی و فنی” حمایت می‌کند نه صرفاً از خلاقیت ادبی یا هنری.
حقوق مرتبط در قوانین بین المللی
حقوق مرتبط بخش جدایی ناپذیر و مهم مالکیت فکری است و در سطح بین المللی با کمیسیون ها و معاهدات مختلف از صاحبان این حقوق حمایت به عمل می آید. از جمله:
کنوانسیون رم ۱۹۶۱ (Rome Convention)
نخستین سند بین المللی که حقوق مرتبط را به طور مشخص و قطعی به رسمیت شناخت و حمایت از اجراکنندگان، تولیدکنندگان آثار صوتی و سازمان‌های پخش را هدف قرار داد، کنوانسیون رم بود. این کنوانسیون با اقدامی مترقی برای اولین بار به حقوق افراد مذکور عینیت بخشید و اهمیت آن را در سطح بین المللی به نمایش گذاشت.
کنوانسیون ژنو ۱۹۷۱ (Phonograms Convention)
این معاهده تمرکز ویژه‌ای بر حمایت از تولیدکنندگان آثار صوتی دارد و تضمین می‌کند که تکثیر یا پخش غیرمجاز آثار صوتی بدون اجازه آنها غیرقانونی است.
معاهده اجراکنندگان و آثار صوتی سازمان جهانی مالکیت فکری 1996 (WPPT)
با توجه به گسترش روز افزون نقش فضای دیجیتال در حوزه سرگرمی این معاهده یکی از مهمترین معاهدات موجود برای حمایت از حقوق مرتبط باشد. این معاهده حمایت از حقوق مرتبط را به فضای دیجیتال گسترش داده و حقوق اجراکنندگان و تولیدکنندگان آثار صوتی و تصویری را در محیط‌های آنلاین و فناوری‌های نوین تضمین می نماید.
حقوق مرتبط در حقوق ایران
متاسفانه در نظام حقوقی ایران، مقررات مربوط به حقوق مرتبط به‌طور مستقل و جامع وجود ندارد، و این بخش از حقوق مالکیت فکری نیز همانند کپی رایت، به خصوص در مرحله اجرایی محجور مانده است اما به طور کلی حقوق مرتبط در چند قانون پراکنده به رسمیت شناخته شده‌اند:
قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸
ماده ۱ این قانون از «هنرمندان» و «آثار هنری» سخن می‌گوید، اما حمایت آن بیشتر متوجه مؤلف و خالق اثر است و صحبیت از حقوق اجرا کنندگان به عمل نیامده است هرچند در ماده 6 به اجرای اثر اشاره شده وجزء حقوق پدیدآورنده شمره شده است و به نوعی به حقوق مرتبط مجریان اشاره دارد.
قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲
در این قانون، ضبط و تکثیر غیرمجاز آثار صوتی ممنوع شده است. این موضوع به‌طور غیرمستقیم از حقوق تولیدکنندگان آثار صوتی حمایت می‌کند.
قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹
هرچند موضوع این قانون نرم‌افزار است، اما از حیث حمایت از اجراکننده و تولیدکننده، قرابت‌هایی با حقوق مرتبط دارد و به نحوی میتوان از طریق آن به حمایت از “تلاش‌های اجرایی و فنی” توسط حقوق مرتبط رسید.
قانون جرایم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸
این قانون از تکثیر و انتشار غیرمجاز آثار (اعم از آثار ادبی، هنری و نرم‌افزاری) در فضای مجازی جلوگیری می‌کند.
لایحه جامع مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط (در دست بررسی)
این لایحه سالهاست که در مسیر تصویب قرار دارد؛ اما با این حال یکی از بزرگترین گام هایی است که در زمینه حقوق مرتبط در ایران برداشته شده است. در این لایحه به طور مفصل به حقوق مرتبط پرداخته شده و حقوق مذکور مطابق استانداردهای بین المللی شناسایی شده و مورد حمایت واقع شده اند.
چالش‌ها و کاستی‌های حقوق مرتبط در ایران
همانطور که پیشتر به آن اشاره شد حقوق مرتبط در ایران از جمله حقوق کمتر شناخته شده در حوزه مالکیت فکری است. یکی از مهمترین دلایل این موضوع پراکندگی مقررات و قوانین در این حوزه است که به صورت یکدشت و منسجم از این حقوق حمایت نمیشود. از طرف دیگر ایران به کنوانسیون ها و معاهدات بین المللی موجود در این زمینه نپیوسته است. دیگر مورد مهم ضعف در ضمانت اجراهاست که نقض حقوق مرتبط را مخصوصا در فضای دیجیتال به همراه دارد و مجازات های موجود در این زمینه بازدارنده نیستند.
حقوق مرتبط، مکمل حقوق مؤلف در نظام مالکیت فکری است و از نقش‌آفرینانی حمایت می‌کند که واسطه میان اثر و مخاطب هستند. در ایران، اگرچه برخی مقررات پراکنده این حقوق را شناسایی کرده‌اند، اما نبود قانون جامع و عدم الحاق به معاهدات بین‌المللی موجب شده حمایت از این حقوق ناکافی و غیرکارآمد باشد. تصویب لایحه جامع مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط میتواند گام مؤثری در ارتقای حمایت‌ها، هماهنگی با استانداردهای جهانی و بهبود وضعیت هنرمندان و تولیدکنندگان آثار در کشور باشد. با وجود کاستی‌ها و خلأهای قانونی، در موسسه حقوقی کریمی و همکاران با تخصص و تجربه‌ای که در حمایت از حقوق مالکیت فکری داریم، می‌توانیم از آثار و دستاوردهای شما محافظت کرده و حقوق قانونی شما را پیگیری نماییم. برای دریافت مشاوره و حفاظت از حقوقتان، هم‌اکنون با ما تماس بگیرید.