پدیدآورندگان آثار سینمایی از مجموعه حقوقی برخوردار هستند که به دو دسته مادی و معنوی تقسیم میشود. این حقوق به افراد دخیل در خلق، تولید و توزیع آثار سینمایی تعلق میگیرد که از جمله اثرات آن اجازه استفاده از آثار، محافظت از آنها و در نهایت بهرهبرداری از درآمدهای حاصل از این آثار را به این افراد میدهد.از مهمترین حقوق متعلق به پدیدآورندگان میتوان به حق مؤلف، حقوق اخلاقی یا به عبارت رایجتر حقوق معنوی و حقوق مادی اشاره نمود؛ این حقوق هم در سطح ملی و هم در سطح بینالمللی تحت حفاظت و حمایت قانونی قرار دارند. امروزه با توجه به گسترش سریع و روزافزون پلتفرمهای آنلاین و رسانههای دیجیتال اهمیت حفاظت از این حقوق را بیش از پیش آشکار شده است.
متأسفانه به دلیل عدم آگاهی هنرمندان و پدیدآورندگان از حقوق خود و همچنین وجود برخی ضعفهای قانونی در ایران، حمایت چندانی از پدیدآورندگان صورت نمیگیرد. البته استفاده از راهنماییهای دقیق و کاربردی متخصصان در این زمینه بسیار کارساز خواهد بود؛ متخصصانی که نه تنها به مفاهیم قانونی آگاهی و اشراف کامل دارند بلکه در زمینه عملی نیز میتوانند حامی حقوق پدیدآورندگان آثار سینمایی باشند. موسسه حقوقی کریمی و همکاران با تیمی متشکل از متخصصان حوزههای مختلف حقوقی از جمله حقوق مالکیت فکری، حقوق سینما، تفریحات و سرگرمی و قراردادنویسی آماده خدمترسانی به فعالان این حوزه میباشد.
عوامل کلیدی در تولید یک اثر سینمایی
یکی از مهمترین مواردی که در این زمینه مورد غفلت واقع شده و توجه چندانی به آن نشده است این است که مالک یک اثر سینمایی چه کسی میباشد؟ کارگردان؟ نویسنده؟ یا تهیهکننده؟ نقش سایر عوامل درگیر در یک اثر سینمایی چیست؟ در واقع پاسخ به این پرسش اولین گام مهم در تعیین حقوق متعلق به مالک و یا پدیدآورنده و در نتیجه دفاع از حقوق مذکور است. ابتدا لازم است به نقش سه نقش و عامل مهم در تولید یک اثر سینمایی بپردازیم تا در قدم بعدی بتوانیم در مورد حقوق متعلق به آنها صحبت کنیم:
کارگردان
تولید و ساخت یک فیلم کاری تیمی است و متشکل از فعالیت عدهای از افراد درگیر در این پروسه میباشد، اما نکته مهمی که نباید از نظر دور داشت این است که کارگردان مغز متفکر کل فرایند ساخت یک فیلم است و ما در تک تک سکانسها و پلانهای یک فیلم میتوانیم خط فکری و جهانبینی کارگردان را مشاهده کنیم. لازم به ذکر است که این موضوع در مواردی که کارگردان سناریست اثر نیز باشد، بیشتر نمود پیدا میکند.
البته در اوایل قرن بیستم در هالیوود کارگردان در حکم سرکارگری بود که موظف به ساخت فیلمی برای تهیهکننده بود. در واقع کارگردان شخصی بود که به استخدام تهیهکننده در آمده بود که البته این نگاه در جهان سینمای جدید تا حد زیادی تعدیل شده است.
بسیاری از افراد معتقدند که مالکیت اصلی اثر سینمایی متعلق به کارگردان است؛ از آنجایی که یک فیلم قلمروی فرمانروایی یک کارگردان به حساب میآید و فیلمنامه به شکل و روش مورد پسند کارگردان در این قلمرو به تصویر کشیده میشود، این دیدگاه به نظر درست میآید. اما چنین نیست.
نویسنده فیلمنامه یا سناریست
فیلمنامه همانند نقشه ساختمانی یک اثر سینمایی است و طراح این نقشه سناریست میباشد. از آنجایی که جرقه شروع یک داستان یک داستان در ابتدا در ذهن سناریست زده میشود و پرورش آن نیز غالباً توسط خود او صورت میگیرد، چنین به نظر میرسد که میتوان او را مالک اثر سینمایی دانست. اما با این وجود چنین نظری درست نبوده و فیلمنامهنویس را در بسیاری از موارد تنها میتوان مالک معنوی فیلمنامه دانست.
تهیهکننده
نقش تهیهکننده در یک اثر سینمایی نقشی مالی بوده و شخص یا مؤسسهای است که روی فیلم سرمایهگذاری مینماید و بر روند تولید آن نظارت دارد. تهیهکننده را میتوان جز اولین عواملی دانست که وارد پروسه تولید فیلم شده و به عنوان آخرین نفر هم از آن خارج میشود. از مراحل ابتدایی برنامهریزی برای ساخت فیلم تا مراحل انتهایی یعنی تبلیغات و پخش اثر.
تمهیدات قانونی برای تعیین مالکیت اثر
اما نکتهای که مهم است و نباید آن را از نظر دور داشت در همتنیدگی و غیرقابل تفکیک بودن یک اثر سینمایی است که تمامی عوامل تولید دست به دست هم دادهاند تا یک اثر سینمایی ساخته و نمایش داده شود. در همین راستا یکی از راهحلهایی که در قوانین ملی و بینالمللی برای رفع تعارض و تسهیل بهرهبرداری از اثر سینمایی وجود دارد، اماره انتقال حقوق به یک شخص است. این شخص معمولاً کارگردان یا تهیهکننده و یا هر دوی آنهاست.
مالکیت اثر در آمریکا
همانگونه که پیشتر گفته شد در یک بازه زمانی نسبتاً طولانی در هالیوود نظریه کار در برابر مزد مطرح بود و طبق آن تولیدکننده صاحب حقوق مؤلف بوده و سایر عوامل در برابر دریافت مزد در استخدام وی بودند. البته در سالهای اخیر صرفاً حقوق مالی به تولیدکننده واگذار میشود و مالکیت معنوی اثر با کارگردان میباشد. لازم به ذکر است که جزئیات این رویه پیچیدهتر بوده و نیاز به طرح مباحث دقیق به همراه جزئیات دارد که در این مقال نمیگنجد.
مالکیت اثر در ایران
همانطور که در مقالهای تحت عنوان حقوق سرگرمی و رسانه در ایران ذکر شده است، با توجه به برخی قوانین داخلی موجود میتوان از حقوق افراد فعال در این حوزه محافظت نمود. از جمله این قوانین و مقررات میتوان به قانون ثبت علائم و اختراعات، قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرمافزارهای رایانهای، طرحهای صنعتی و علائم تجاری اشاره نمود.با این حال در هیچ یک از قوانین فعلی در رابطه با موضوع مورد بحث در این مقاله تکلیفی تعیین نشده است و تنها میتوان از برخی مواد قوانین حاضر نتایجی را استنباط نمود. به طور کلی علیرغم سکوت قانون در حال حاضر رویهای که در ایران وجود دارد بدینصورت است: مالکیت یک اثر سینمایی در قراردادی که با سرمایهگذار که میتواند شخص حقیقی یا حقوقی باشد، تعیین میگردد. به طور کلی تمامی حقوق مادی اثر به سرمایهگذار (و در برخی موارد تهیهکننده) تعلق میگیرد. مالکیت سرمایهگذار بر حقوق مادی اثر در سینمای امروز ایران تا جایی پیش میرود که سرمایهگذار میتواند بدون کسب اجازه از کارگردان اثر را جرح و تعدیل نماید.
لایحه جامع مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط 1390 تلاش کرده است که ابهام و عدم تعیین تکلیف در مورد مالکیت اثر در قانون سال 1348 را جبران نماید. در مواد 33، 52 و 53 این لایحه به طور ویژه به این موضوع پرداخته شده است. در ماده 33 در مورد حقوق مادی متعلق به نخستین دارندگان مشترک صحبت شده است. متن ماده چنین میباشد: در خصوص اثر شنیداری یا شنیداری ـ دیداری، کارگردان اصلی، نمایشنامه یا فیلمنامهنویس، نویسنده متن گفتگو و آهنگساز خاص همان اثر، پدیدآورندگان و نخستین دارندگان مشترک حقوق مادی آن هستند.ماده 52 به یکی از موضوعات مهم در مورد قراردادهایی که با تهیهکنندگان منعقد میشود میپردازد که متن و تبصره آن بدینشرح میباشد: قرارداد تهیه اثر دیداری ـ شنیداری قراردادی است که به موجب آن تهیهکننده ضمن مدیریت ساخت ملزم به تأمین هزینههای خلق اثری میگردد که پدیدآورنده متعهد به خلق آن شده است.
تبصره ـ انعقاد قرارداد به منزله انتقال تمام حقوق مادی اثر خلق شده به تهیهکننده است، مگر در مواردی که خلاف آن در قرارداد تصریح شده است.
ماده 53 نیز به یکی از مهمترین سوالات این حوزه پاسخ میدهد که در مورد تعدد تهیهکنندگان میباشد:
در صورت تعدد تهیهکنندگان و عدم امکان تمییز سهم هر یک از آنان، حقوق آنان نسبت به اثر مشاع خواهد بود.
با مطالعه این لایحه و تکلیفی که در مورد مالکیت اثر تعیین کرده است میتوان چنین نتیجه گرفت که لایحه حاضر در واقع به رویهای که در سینمای ایران در مورد مالکیت مادی اثر وجود دارد صورت قانونی بخشیده است و تهیهکننده منتقلالیه حقوق مادی اثر محسوب میشود. اما یکی از مهمترین گامهای رو به جلوی لایحه حاضر، مد نظر قرار گرفتن حقوق مادی و معنوی سایر عوامل فعال در ساخت و تولید یک اثر سینمایی میباشد. از جمله مهمترین این عوامل که از آنها به عنوان پدیدآورندگان و نخستین دارندگان مشترک حقوق مادی یاد شده است کارگردان، نمایشنامهنویس، فیلمنامهنویس و آهنگساز اثر میباشد.
در نهایت، درک صحیح از جایگاه قانونی هر یک از عوامل درگیر در ساخت یک اثر سینمایی، گامی اساسی در مسیر حفظ حقوق آنهاست. اگر شما هم در مسیر تولید یا مشارکت در یک اثر سینمایی هستید، مشاوره تخصصی حقوقی میتواند مسیر را برایتان روشنتر کند. ما در موسسه حقوقی کریمی و همکاران، آمادهایم تا با تکیه بر تجربه و دانش حقوقی، همراه شما باشیم.