یکی از مهمترین و پرطرفدارترین اقدامات در دنیای هنر به ویژه سینما و تئاتر اقتباس می باشد. اقتباس همواره پلی بوده میان ادبیات و سایر هنرها. بسیاری از شاهکارهای تاریخ سینما و نمایشنامه‌نویسی حاصل بازآفرینی آثار مکتوب و اقتباس از آنها می باشد. در ایران اقتباس قدمتی طولانی دارد که بازآفرینی داستان های شاهنامه در نمایش های تعزیه و اقتباس از رمان های مدرن فارسی در سینمای معاصر از رایج ترین شیوه های اقتباس در ایران است.
اقتباس به طور مستقیم با حقوق مالکیت فکری پیوند میخورد و از مهمترین موضوعات در حوزه مالکیت فکری می باشد. به زبان ساده هر گونه اقتباسی بدون اجازه پدید آورنده نقض محسوب شده و مسئولیت مدنی و حتی در برخی مواقع مسئولیت کیفری به همراه دارد.
در مقاله حاضر سعی بر این است که به بررسی مهفوم و ماهیت حق اقتباس پرداخته و عناصر اساسی قرارداد فروش و همچنین چالشهای عملی آن را مورد بررسی قرار دهیم.
مفهوم اقتباس و جایگاه آن در حقوق مالکیت فکری
اقتباس به معنای بازآفرینی یک اثر یا الهام گرفتن از آن است. در دنیای حقوق، اقتباس تنها در صورتی معتبر و قانونی است که بر پایه اثر اصلی مورد حمایت قانون و با رعایت حقوق صاحب آن صورت گیرد. در حقوق ایران به طور اختصاصی به اقتباس پرداخته نشده و این موضوع تعریف یا مقرره مستقلی ندارد. با این حال در قانون «حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان» مصوب ۱۳۴۸ به صورت گذرا به آن اشاره شده است. در ماده18 این قانون اشاره ای گذرا به اقتباس میشود که متن ماده به شرح ذیل است:
انتقال گیرنده و ناشر و کسانی که طبق این قانون اجازه استفاده یا استناد یا اقتباس از اثری را به منظور انتفاع دارند باید نام پدیدآورنده را با‌عنوان و نشانه ویژه معرف اثر همراه اثر یا روی نسخه اصلی یا نسخه‌های چاپی یا تکثیر شده به روش معمول و متداول اعلام و درج نمایند مگر این که‌پدیدآورنده به ترتیب دیگری موافقت کرده باشد.
این نکته به‌ویژه در عرصه سینما اهمیت دارد؛ زیرا فیلمنامه‌نویس یا کارگردان برای اقتباس از رمان یا داستان کوتاه، باید اجازه کتبی صاحب اثر را داشته باشد. در غیر این صورت، اقتباس نه تنها حمایت قانونی نخواهد داشت، بلکه می‌تواند مصداق نقض حقوق مادی و معنوی بوده و منجر به طرح دعوا در دادگاه شود.
ماهیت حق اقتباس
حق اقتباس از جمله مهمترین حقوق مادی متعلق به پدید آورنده می باشد. مهمترین تفاوت حقوق مادی با حقوق معنوی پدیدآورنده در قابل انتقال بودن آن است.
حق اقتباس ویژگی‌های خاصی دارد:
- اولاً، برخلاف تکثیر صرف (مثلاً چاپ مجدد کتاب)، اقتباس به معنای خلق اثر جدید است.
- ثانیاً، اثر اقتباسی باید استقلال هنری خود را حفظ کند، اما در عین حال ریشه در اثر اصلی داشته باشد.
- ثالثاً، بدون اجازه صاحب حق، اثر اقتباسی «غیرقانونی» تلقی میشود و از حمایت محروم است.
برای مثال، اگر یک کارگردان ایرانی بدون مجوز رمان یک نویسنده را به فیلم تبدیل کند، نویسنده می‌تواند به استناد نقض حقوق مادی خود، مطالبه خسارت نماید.
قراردادهای فروش حق اقتباس و ارکان آنها
قراردادهای فروش حق اقتباس نه تنها یکی از مهمترین موضوعات مرتبط با حق اقتباس هستند، بلکه نقش تعیین‌کننده‌ای در ساماندهی روابط میان خالق اثر و اقتباس‌گر ایفا می‌کنند. این قراردادها به دلیل آنکه هم به انتقال حقوق مادی می‌پردازند و هم دربردارنده تعهدات مرتبط با حفظ حقوق معنوی پدیدآورنده‌اند، از جایگاه ویژه‌ای در نظام حقوق مالکیت فکری برخوردارند. در واقع، فقدان چنین قراردادهایی می‌تواند منجر به بروز اختلافات جدی میان نویسندگان، کارگردانان، تهیه‌کنندگان و سایر عوامل هنری شود و حتی مانع از تولید یا انتشار اثر اقتباسی گردد. از این رو، تنظیم دقیق و شفاف قرارداد فروش حق اقتباس به‌منزله ابزاری اساسی برای حمایت از حقوق طرفین و نیز تضمین رونق صنعت سینما و سایر حوزه‌های فرهنگی و هنری اهمیت بسزایی دارد.
از جمله مهمترین ارکان این قراردادها به شرح ذیل می باشد:
موضوع قرارداد
موضوع قرارداد باید به‌روشنی تعیین گردد؛ زیرا هرگونه ابهام می‌تواند منشأ اختلاف باشد..
- نام دقیق اثر (عنوان، تاریخ انتشار، ناشر)،
- مشخصات حقوقی اثر (شماره ثبت در کتابخانه ملی یا وزارت فرهنگ و ارشاد)،
- نوع اقتباس (فیلم سینمایی، سریال تلویزیونی، تئاتر، انیمیشن، پادکست یا بازی رایانه‌ای) از جمله نکات و مواردی هستند که نگارش آنها در موضوع قرارداد از اهمیت بالایی برخوردار است.
درجه اهمیت این موضوعات در جایی مشخص می شود که بعنوان مثال قرارداد می‌تواند صرفاً اجازه اقتباس سینمایی از یک رمان را بدهد، نه اقتباس تلویزیونی یا دیجیتال.
حدود و ثغور حق واگذار شده
یکی از حساس‌ترین بخش‌های قرارداد تعیین حدود اقتباس است:
- آیا حق به صورت انحصاری منتقل میشود یا غیرانحصاری؟
- مدت زمان اعتبار قرارداد چقدر است (مثلاً ۵ سال یا برای همیشه)؟
- قلمرو جغرافیایی تا کجا امتداد دارد (ایران، منطقه، یا کل جهان)؟
- آیا خریدار حق دارد این حق را به شخص ثالث منتقل کند یا خیر؟
در بسیاری از قراردادهای سینمایی دنیا، حق اقتباس معمولاً به‌طور انحصاری و با محدودیت زمانی و مکانی معین منتقل میشود.
تعهدات طرفین
- پدیدآورنده اثر اصلی: از جمله تعهدات پدید آورنده این است که تضمین دهد مالک واقعی حقوق مادی اثر است و مانعی برای انتقال وجود ندارد. همچنین وی بابد متعهد شود که از فروش هم‌زمان حق اقتباس به دیگران در دوره قرارداد خودداری کند.
- اقتباس‌گر (خریدار): موظف به پرداخت بهای قرارداد در موعد مقرر است و همچنین باید در اثر اقتباسی به نام صاحب اثر اصلی اشاره کند.
حقوق معنوی پدیدآورنده
حقوق معنوی پدیدآورنده غیرقابل انتقال و دائمی است. بنابراین، حتی اگر حق اقتباس فروخته شود، کارگردان یا تهیه‌کننده موظف است در تیتراژ فیلم یا روی پوستر نمایش، نام نویسنده یا خالق اثر اصلی را ذکر کند.
بهای قرارداد
بهای قرارداد می‌تواند اشکال گوناگون داشته باشد:
- پرداخت مبلغی ثابت و یکباره.
- پرداخت درصدی از درآمدهای حاصل از فروش بلیت، پخش یا انتشار.
- ترکیبی از هر دو روش.
در عمل، و به ویژه در سینمای تجاری روش ترکیبی رایج‌تر است.
حل‌وفصل اختلافات
طرفین می‌توانند توافق کنند که در صورت بروز اختلاف، موضوع ابتدا از طریق مذاکره یا میانجی‌گری حل شود و در صورت عدم توافق، به داوری یا دادگاه ارجاع گردد. در ایران، به‌ویژه استفاده از خدمات داوری رایج تر است؛ این انتخاب از جانب طرفین قرارداد انتخاب هوشمندانه ای بنظر میرسد چرا که با انتخاب داوری متخصص در امور هنری و حقوقی میتوان اطمینانی نسبی از تسلط داور بر موضوع و داوری دقیق وی به دست آورد.
نمونه‌های عملی از اقتباس ها در سینمای ایران
در سینمای ایران، برخی آثار با الهام از آثار ادبی ساخته شده‌اند، اما جزئیات قراردادهای این اقتباس‌ها معمولاً منتشر نمی‌شود. با این حال، میتوان به برخی از مهمترین فیلم‌های اقتباسی اشاره کرد:
- فیلم “گاو” ۱۳۴۹: این فیلم به کارگردانی داریوش مهرجویی از داستانی به همین نام نوشته غلامحسین ساعدی اقتباس شده است.
- فیلم “شازده احتجاب“ ۱۳۴۸: این فیلم نیز به کارگردانی بهمن فرمان‌آرا بر اساس رمانی به همین نام نوشته هوشنگ گلشیری ساخته شده است.
در این موارد، اگرچه اقتباس از آثار ادبی صورت گرفته است، اما اطلاعات دقیقی درباره قراردادهای حقوقی میان نویسندگان و فیلم‌سازان در دسترس نیست. با این حال، در دهه‌های اخیر، آگاهی هنرمندان و نویسندگان افزایش یافته و تنظیم قراردادهای دقیق رواج پیدا کرده است.
اقتباس در دیگر نظام های حقوقی
در نظام‌های حقوقی غربی، حق اقتباس یکی از مهمترین بخش‌های قراردادهای نشر و سرگرمی است. برای مثال:
- در حقوق فرانسه، اقتباس در زمره «حقوق مشتق» (droit dérivé) قرار می‌گیرد و نیازمند اجازه صریح پدیدآورنده است.
- در حقوق ایالات متحده، تحت عنوان “Derivative Works” شناخته میشود و قانون کپی‌رایت آمریکا صراحتاً آن را جزو حقوق اختصاصی مؤلف می‌داند.
در این کشورها، قراردادهای اقتباس بسیار جزئی و دقیق تنظیم می‌شوند، به‌طوری که کوچک‌ترین تغییر در قالب یا رسانه (مثلاً اقتباس یک فیلم به سریال یا بازی ویدئویی) نیازمند قرارداد یا الحاقیه جدید است.
قرارداد فروش حق اقتباس ابزار اصلی حمایت از حقوق پدیدآورندگان و اقتباس‌گران است. در حقوق ایران به دلیل به روز نبودن قوانین و نبود رویه قضایی شفاف مشکلات عدیده ای در این زمینه وجود دارد. با این وجود، به استناد ماده ۱۰ قانون مدنی (اصل آزادی قراردادها) و ماده 18 قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، قرارداد فروش حق اقتباس معتبر و نافذ است.
برای جلوگیری از اختلافات، ضروری است که قراردادها با ذکر دقیق موضوع، محدوده زمانی و مکانی، نحوه پرداخت، تعهدات طرفین و راهکار حل اختلاف تنظیم شوند. همچنین پیشنهاد میشود قانونگذار با الهام از حقوق تطبیقی، مقررات خاص و جزئی‌تری در زمینه اقتباس و قراردادهای مرتبط وضع نماید تا بستر حقوقی مناسب‌تری برای رشد صنعت سینما، تئاتر و سرگرمی در ایران فراهم گردد.
در نهایت، با توجه به اهمیت روزافزون اقتباس در عرصه‌های فرهنگی و هنری، تنظیم قراردادهای دقیق و تخصصی در این حوزه امری اجتناب‌ناپذیر است. مؤسسه حقوقی کریمی و همکاران با بهره‌گیری از تجربه و دانش تخصصی در زمینه مالکیت فکری و قراردادهای هنری، آماده ارائه خدمات مشاوره و تنظیم این قرارداها به فعالان صنعت سینما و تئاتر است. برای دریافت راهکارهای عملی و متناسب با نیازتان، می‌توانید با کارشناسان ما در تماس باشید.