مالیات و مباحث مربوط به آن در هر نظام حقوقی از جمله نظام حقوقی ایران، مسئله‌ای مهم و نیازمند بررسی دقیق می‌باشد. چرا که مالیات به عنوان نقطه پیوند میان سیاست‌گذاری های عمومی (و به طور کلی اداره کشور) و عرصه حقوق و مقررات، نقشی تعیین کننده در اداره و پیشبرد امور یک کشور دارد.
مالیات از آن دسته مسائلی نیست که تنها بخشی خاص از مردم یک کشور را در بر گیرد، بلکه از جمله مسائلی می‌باشد که تقریباً تمام اشخاص حقیقی و حقوقی با آن سر و کار خواهند داشت. از این رو در این مقاله به بررسی نظام حقوقی مالیات در ایران خواهیم پرداخت. چنانچه در رابطه با امور مالیاتی نیازمند دریافت مشاوره حقوقی می‌باشید، با تماس با موسسه حقوقی کریمی و همکاران، امکان بهره مندی از مشاوره تخصصی وکلای متخصص مجموعه ما را خواهید داشت.
در ادامه این مقاله با ما همراه باشید.
مالیات چیست؟
در سیستم های سیاسی مدرن، مالیات، به عنوان یکی از ابزارهای اداره کشور و تضمین درآمدهای دولت به معنای هزینه‌ای مالی، بلاعوض و یک طرفه بوده که اشخاص یک جامعه اعم از حقیقی و حقوقی ملزم به پرداخت آن به دولت، به منظور تأمین هزینه‌های دولت و نهادهای عمومی کشور می‌باشند.
عدم پرداخت مالیات، شانه خالی کردن از آن یا مقاومت در برابر پرداخت آن برای شخصی که موظف به پرداخت مالیات می‌باشد، در قریب به اتفاق کشورها با عناوین مجرمانه‌ای از جمله فرار مالیاتی و مجازات و ضمانت اجراهای قانونی خاص همراه است.
انواع مالیات در نظام حقوقی ایران
در نظام حقوقی ایران، مالیات انواع گوناگونی دارد و به دو دسته اصلی مالیات مستقیم و غیرمستقیم تقسیم گردیده که هر یک حائز اهمیت فراوانی می‌باشند. این تقسیم بندی کلی به زیرگروه‌های ذیل تقسیم می‌گردد:
- مالیات مستقیم: آن دسته از مالیات‌هاییست که بدون وجود واسطه و به شکل مستقیم از مشمولان مالیاتی دریافت می‌شود. این دسته از مالیات ها خود به دو گروه تقسیم می‌شوند:
- مالیات بر درآمد؛ که شامل 7 زیرگروه ذیل است:
- مالیات بر درآمد املاک
- مالیات بر درآمد کشاورزی
- مالیات بر درآمد حقوق
- مالیات بر درآمد مشاغل
- مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
- مالیات بر درآمد اتفاقی
- مالیات بر جمع درآمد ناشی از منابع مختلف درآمدی
- مالیات بر دارایی: در شرح مالیات بر دارایی لازم است تا ابتدا دارایی را تعریف نماییم: «دارایی شامل هر چیزیست (اشیاء، املاک، اموال و…) که اشخاص حقیقی یا حقوقی نسبت به آن حقی داشته و مبنی بر همان حق نیز اجازه تصرف مالکانه بر آن چیز را دارند.» مالیات بر دارایی به 2 دسته تقسیم می‌شود:
- مالیات بر ارث: این مالیات پس از فوت شخص به دارایی های باقی مانده از وی (ثروت و اموال درحال انتقال به ورثه) تعلق می‌گیرد. این مالیات توسط دولت محاسبه و سپس دریافت می‌گردد.
- مالیات حق تمبر: این نوع مالیات با ابطال و الصاق تمبر به اسناد، اوراق و مدارک پرداخت می‌شود. برای مثال دریافت چک بانکی، کارت معافیت از خدمت سربازی و گواهینامه های رانندگی بین المللی نیازمند ابطال تمبر و پرداخت مالیات حق تمبر می‌باشند.
- مالیات غیرمستقیم: دسته دوم از مالیات ها، مالیات غیرمستقیم است که میان پرداخت کننده آن و دولت واسطه یا واسطه‌هایی وجود دارد. در این نوع مالیات، پرداخت کننده به واسطه فعالیت اقتصادی خود مثل خرید کالا مالیات می‌پردازد. مالیات های غیرمستقیم سه دسته هستند:
- مالیات بر مصرف: تمام شهروندان با خرید کالاهای موردنیاز خود این نوع مالیات را در دل مبلغ نهایی کالا پرداخت می‌کنند. هرچند مالیات بر مصرف، برخلاف مالیات بر ارزش افزوده بر تمام کالاها و به شکلی یکسان اعمال نمی‌گردد و به نسبت اساسی بودن یا لوکس بودن کالا، مالیات بر مصرف کمتر یا بیشتری به آن تعلق می‌گیرد. در واقع این نوع مالیات درصد ثابت و یکسانی ندارد و برای مثال مالیات بر مصرف جواهرات، از مالیات بر مصرف مواد غذایی بیشتر است.
- مالیات بر ارزش افزوده / Value Added Tax (VAT): این نوع مالیات در خصوص تمامی کالاها و نیز خدمات اعمال می‌گردد و تمامی افرادی که به هر نحوی از کالا و خدمات استفاده می‌نمایند، موظف به پرداخت آن به یک میزان ثابت و مشخص هستند. این مالیات در چند مرحله و از ابتدای تولید محصول تا عرضه آن به مصرف کننده نهایی کالا یا خدمات در خصوص کالا یا خدمات اعمال می‌شود.
- مالیات بر واردات / حقوق و عوارض گمرکی: این نوع مالیات بر واردکنندگان کالا اعمال شده و به واسطه قیمت گذاری بر کالای وارداتی، بر دوش مصرف کننده نهایی آن نهاده می‌شود. در سال های اخیر، به منظور تشویق تولیدکنندگان داخلی و حمایت از محصولات تولید داخل، عوارض و مالیات های سنگینی برای کالاهای وارداتی‌ای که مشابه باکیفیت آن در ایران تولید می‌شود، وضع شده است.
قوانین و مقررات مالیاتی در ایران
در ایران مهم ترین بایسته های قانونی و مقررات مالیاتی در قانون مالیات های مستقیم (به اضافه اصلاحات بعدی آن) و آیین نامه های اجرایی مربوطه و نیز قانون مالیات بر ارزش افزوده مصوب 1400 گنجانده شده‌اند.
در قانون مالیات های مستقیم، مشمولان این نوع مالیات، انواع آن، معافیت های موجود، جرایم مالیاتی، وصول مالیات، سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی صالح و… مورد اشاره قرار گرفته‌اند.
در قانون مالیات بر ارزش افزوده نیز که در سال 1400 به تصویب رسید و موجب نسخ قانون پیشین مصوب سال 1387 شد، به مباحث مهمی از جمله نرخ و نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده، معافیت های مربوطه، تکالیف مؤدیان و… پرداخته شده است.
علاوه بر این قوانین، برخی مقررات نیز در قانون مالیات بر ارث و قانون مالیات بر عایدات و حق تمبر درج و تدوین شده‌اند. البته لازم به ذکر است که بسیاری از موارد مالیاتی مربوط به مالیات بر ارث در سال 1395 و به موجب اصلاح قانون مالیات های مستقیم، دچار تغییرات عظیمی شدند و دیگر عملاً قانون مالیات بر ارث محلی از اعتنا نیست، مگر در خصوص وراثی که مورثشان پیش از سال 1395 درگذشته باشد.
مشمولان مالیات مستقیم
مطابق ماده 1 قانون مالیات های مستقیم سه دسته از اشخاص مشمول پرداخت مالیات مستقیم می‌باشند:
- اشخاص حقیقی و نیز حقوقی که در ایران مالک هرگونه مال یا ملک می‌باشند، نسبت به اموال خود مشمول پرداخت مالیات مستقیم به دولت می‌باشند،
- اشخاص حقیقی ایرانی مقیم ایران، نسبت به تمام درآمدهایی که در ایران یا خارج از آن به دست می‌آورند،
- اشخاص حقیقی ایرانی مقیم خارج، نسبت به تمام درآمدهایی که در ایران به دست می‌آورند.
ماده 2 این قانون به ذکر سه استثناء می‌پردازد. مطابق این ماده، 1- وزارت خانه ها و موسسات دولتی، 2- دستگاه هایی که بودجه آن ها از جانب دولت تأمین می‌شود و 3- شهرداری‌ها و دهیاری‌ها مشمول پرداخت مالیات های مستقیم نمی‌باشند.
مشمولان و مؤدیان مالیات بر ارزش افزوده
مطابق قانون مالیات بر ارزش افزوده، مؤدی این نوع مالیات عرضه کنندگان کالا، ارائه دهندگان خدمات، واردکنندگان و صادرکنندگان کالا می‌باشند. اما این نوع مالیات در واقع از مصرف کنندگان نهایی و خریداران کالا و خدمات دریافت شده و سپس به دولت پرداخت می‌شود. از همین رو و با توجه به واسطه بودن عرضه کنندگان کالا، مالیات بر ارزش افزوده، نوعی مالیات غیرمستقیم است.
ضمانت اجراهای حوزه مالیات
ضمانت اجرا به طور کلی عبارتست از قدرتی که برای به کار بستن قانون یا حکم دادگاه یا قراردادها یا … از آن بهره برده می‌شود. در حوزه مالیات و قوانین ویژه آن نیز ضمانت اجراهای مختلفی برای اشخاصی که از پرداخت مالیات سر باز می‌زنند، در نظر گرفته شده است. این ضمانت اجراها به 3 دسته کلی زیر تقسیم می‌شوند:
- ضمانت‌های اجرایی اداری یا مالیاتی: این نوع ضمانت اجرا تنها جنبه مالی داشته و دستگاه مالیاتی (سازمان امور مالیاتی کشور) می‌تواند نسبت به اعمال آن مستقلاً اقدام نماید. برای مثال محرومیت مؤدی متخلف از معافیت های مالیاتی و بخشودگی ها یا افزایش مبلغ مالیات برای شخص از جمله ضمانت های اجرایی اداریست.
- ضمانت‌های اجرایی کیفری: که مؤدی متخلف، با حکم محاکم کیفری صالح، به یک یا چند مورد از مجازات های کیفری از جمله پرداخت جزای نقدی، حبس، شلاق، محرومیت از حقوق اجتماعی و… محکوم می‌گردد.
- ضمانت‌های اجرایی مدنی: که در قالب جبران خسارات وارده انجام شده و در حوزه مسئولیت مدنی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این خصوص، دستگاه مالیاتی از طریق محاکم عمومی حقوقی به اعمال آن‌ها می‌پردازد.
معافیت های مالیاتی ممکن
از آنجایی که مالیات یکی از منابع درآمدی اصلی دولت‌هاست، معافیت های مالیاتی شامل تمام اشخاص نبوده و تنها گروه خاصی از اشخاص حقیقی و حقوقی مشمول این دست معافیت ها یا حتی بخشودگی های مالیاتی می‌گردند تا دولت با کسری درآمد و بودجه مواجه نشود.
در قانون مالیات های مستقیم 14 ماده به مسئله معافیت مالیاتی اختصاص داده شده است. برخی از مهم ترین موارد معافیت مالی در خصوص مالیات های مستقیم به شرح زیر است:
- معافیت مالیات بر حقوق کارگران و کارمندان
- معافیت در خصوص اختراع و اکتشاف
- معافیت در خصوص جهیزیه و مهریه
- معافیت در خصوص فعالیت های کشاورزی
- معافیت حقوق افرادی که در مناطق کمتر توسعه یافته شاغلند
- معافیت های ناظر بر صادرات کالا
- معافیت های مربوط به فعالیت در مناطق آزاد اقتصادی
یکی از مهم ترین معافیت های مالیاتی در ایران، معافیت از پرداخت مالیات در مناطق آزاد است. فعالان تجاری-اقتصادی و سرمایه گذارانی که فعالیت خود را در مناطق آزاد بنا می‌نهند، از زمان آغاز فعالیت در این مناطق به مدت 20 سال از پرداخت مالیات بر درآمد و دارایی معاف بوده و در خصوص عوارض گمرکی برای صادرات کالا نیز از بخشودگی ها و تخفیفات قابل توجهی بهره مند می‌گردند.
در پایان مقاله لازم است تا به این نکته اشاره داشته باشیم که حوزه حقوق مالیات از گسترده ترین و حتی پیچیده ترین حوزه های حقوق بوده و ذکر تمام نکات مهم در این خصوص در این مقال نمی‌گنجد. از این رو چنانچه در خصوص پرداخت مالیات، معافیت های مالیاتی، جرایم مالیاتی و تمام امور مربوط به مالیات نیاز به مشاوره و راهنمایی دارید، با تماس با موسسه حقوقی کریمی و همکاران می‌توانید از مشاوره تخصصی وکلا و متخصصان امور حقوق مالیاتی مجموعه ما بهره مند گردید.